Áætlanagerð, áætlanagerð og meiri áætlanagerð
Fyrir skömmu las ég bókina Mao‘s Great Famine eftirFrank Dikötter. Með því að nota einstæð söguleg skjöl veitir Dikötteráhugaverða innsýn í afleiðingar þeirrar viðamiklu áætlanagerðar sem ríkisstjórnKína stóð fyrir á árunum 1958 til 1962 og kallaði Stóra stökkið fram á við.Markmiðið var að auka iðnaðar- og landbúnaðarframleiðslu í þeim mæli að Kínakæmist á fimmtán árum fram úr Stóra-Bretlandi á báðum þessum sviðum. Þessu áttiað ná fram með því að endurskipuleggja auðlindir og mannauð. Ég mæli eindregiðmeð lestri bókar Franks Dikötter.
Höfundur: Frank Dikötter
Útgefandi: Walker & Company
Bandaríkin, 2010
Við lestur Mao‘s Great Famine hjó ég eftir tvennu sem oft gleymist þegar rætt er um opinberar áætlanagerðir. Hið fyrra er að áætlanagerð hefur óhjákvæmilega áhrif á frumkvæði þeirra sem hún tekur til og hið síðara er að þar sem áætlanagerð brenglar hagkerfið leiðir hún óhjákvæmilega til meiri áætlanagerðar. Þetta verður að vítahring sem erfitt er að brjótast út úr. Stefna ríkisstjórnar kínverska kommúnistaflokksins á tímum Stóra stökksins fram á við opinberaði þetta á sársaukafullan hátt.
Eitt af því fyrsta sem gerðist þegar Kommúnistaflokkurinn náðivöldum í Kína var að öll framleiðsla var sett undir stjórn ríkisstjórnarinnar.Kommúnistaflokkurinn keypti alla landbúnaðarframleiðsluna fyrir verð semríkisstjórnin ákvarðaði. Verð gegnir afar mikilvægu hlutverki í hagkerfinu,ekki aðeins með því að tryggja að öllum afurðum sé dreift þangað þar sem þærhafa mest gildi heldur sendir það líka skilaboð til markaðsaðila. Hið einfaldalögmál um framboð og eftirspurn verður til þess að verðið segir framleiðendumhvað þeir eigi að framleiða. Þegar verð hækkar, til dæmis vegna aukinnar eftirspurnar,vita framleiðendur hvaða vöru þeir eiga að framleiða í meira magni.
Þetta kann að virðast augljóst, en sagan segir okkur að svoer ekki. Kröfur um verðstýringu hafa heyrst og heyrast enn, ekki síst á húsnæðismarkaði(en um hann hef ég áður skrifað). Frank H. Knight lýsti skoðun sinni á fremursvartsýnan hátt í American Economic Review árið 1949.
Ef menntað fólk getur ekki eða vill ekki sjá að fast verðundir markaðsverði leiðir óhjákvæmilega til „skorts“ (og verð yfir markaðsverðitil „offramboðs“) er erfitt að hafa trú á því að það komi að gagni að sýna þvífram á eitthvað annað varðandi þetta efni.
Auðvelt var að spá fyrir um afleiðingarnar í Kína. Þegareignaréttur var afnuminn og bændum gert að auka framleiðsluna og selja hana áþví undirverði sem ríkisstjórnin ákvarðaði dró verulega úr framleiðslu. Afleiðinginvarð skortur á matvælum. Því sem á eftir fylgdi hefði sennilega verið hægt að afstýra.
Hinar óhóflegu áætlanagerðir höfðu, með því að draga úreinstaklingsfrumkvæði, leitt til matvælaskorts sem kallaði gífurlega hungursneyðyfir þjóðina.
Kommúnistaflokkurinn stóð frammi fyrir tveimur valkostum: að viðurkenna mistök og fella úr gildi reglugerðir sem bönnuðu einkaframtak eða, og þetta var vondi valkosturinn, að auka áætlanagerðina til mótvægis við afleiðingarnar af fyrri áætlanagerðum.
Friedrich von Hayek hélt því fram í bókinni Leiðin tilánauðar (The Road to Serfdom, 1944) að leiðin til samfélaga þar semhagkerfið væri að miklu leyti háð miðstýringu væri ekki augljós, þóttundantekningar væru til. Þess í stað sköpuðu smávægileg inngrip og reglugerðirum hvernig markaðurinn skyldi virka litlar en ástæðulausar bjaganir. Þegar bjaganirnarkoma í ljós eru þær oft túlkaðar á rangan hátt, til dæmis sem afleiðingar of mikillarsamkeppni eða of mikils markaðsfrelsis.
Þar sem inngrip ríkisstjórna þykja eðlileg er auðvelt aðskilja að fólk sætti sig við enn frekari smávægileg inngrip. Þannig leiða slík smávægilegskref þjóðir í afar regluvæddu hagkerfi.
Þessi innsýn Hayeks skiptir miklu máli þegar við skoðum Kínaá tímum Stóra stökksins fram á við. Miðstýring hafði leitt tilmatvælaskorts og í stað þess að viðurkenna að Kommúnistaflokkurinn hefði haftrangt fyrir sér þurfti að finna blóraböggla.
Á meðal fyrstu lausnanna sem boðið var upp á var Herferðin mikla gegn spörfuglum. Spörfuglar borða meðal annars korn. Þess vegna var auðvelt að benda á að matvælaskorturinn stafaði í raun af því að þessir grimmu fuglar stælu korninu sem réttilega tilheyrði kínverskri alþýðu. Stríð gegn náttúrunni, sennilega hið mesta sem hefur verið háð í sögu mannkynsins, var hafið. Kínverjar fóru hópum saman út, vopnaðir löngum prikum, pottum og pönnum, til að hræða fugla og koma í veg fyrir að þeir settust á jörðina. Fuglarnir féllu svo örmagna af himnum. Herferðin mikla gegn spörfuglum heppnaðist að því leyti til að með henni tókst að útrýma næstum öllum spörfuglum. En ekki tókst að vinna bug á matvælaskortinum.
Kommúnistaflokkurinn áttaði sig of seint á því að spörfuglareiga sinn náttúrulega stað í fæðukeðjunni og að þeir eru mikilvægir til dæmistil að hafa stjórn á engisprettum. Árið eftir kom í ljós hversu skelfilegarafleiðingarnar voru þegar stór engisprettuger átu og skemmdu það litla semeftir var af matvælum.
Árangurslausar tilraunir, þar á meðal fleiri áætlanagerðir,meðal annars um ofnotkun varnarefna, skiluðu litlum árangri. Að mati FranksDikötter var gjaldið sem greiða þurfti fyrir þetta skammvinna en hrikalegatímabil óhóflegra áætlanagerða dauði 45 milljóna manna sem flestir dóu úrhungri.
Hvað getum við lært af þessu skelfilega dæmi? Von mín er súað þegar rætt er um regluverk ríkisstjórna sem ætlað er að draga úr áhrifumeinhvers óæskilegs atburðar sé fyrst leitað að orsök atburðarins. Ef orsökin erí raun einhverjar aðrar reglur er ólíklegt að fleiri reglur séu rétta svarið –þess í stað gætum við reynt að gefa frjálsri samkeppni og frjálsum markaði raunverulegtækifæri.
Höfundur er lektor í fasteignafræðum við Háskólann íLundi.
Heimildir:
- Hayek, F. (1944) The Road to Serfdom, Chicago: University of Chicago Press.
- Knight, F. H. (1949). Truth and Relevance at Bay. The American Economic Review, 39(6), 1273-1276.
Bókarýnin birtist í vorhefti Þjóðmála, 1. tbl. 2019. Hægt er að gerast áskrifandi að Þjóðmálum með því að senda tölvupóst á askrift@thjodmal.is eða skilaboð á facebook síðu ritsins. Ritið færst einnig í lausasölu í verslunum Pennans/Eymundsson.